شیپور جنگ و خلق میدان‌های زنانه
زن مسلمان ایرانی در بازه‌های تاریخی اثرگذاری‌های متعدد داشته است و جنگ تحمیلی یکی از این زمان‌ها است. در گفت‌وگو با سرکارخانم طیبه میرزا اسکندری فعال فرهنگی در حوزه زنان و خانواده، به بررسی نقش‌آفرینی تاریخی و اجتماعی زنان در دوران دفاع مقدس پرداختیم.
زنان در دوران جنگ چگونه فعالیت‌هایی انجام می‌دادند؟
من طیبه میرزا اسکندری در دهه اول انقلاب در هیئت تحریریه و شورای سردبیری مجله زن روز، مشغول بودم. مجله زن روز، در دهه شصت تنها هفته‌نامه‌ای بود که در حوزه زن و خانواده منتشر می‌شد و بخش مهمی از مخاطبانش همان مخاطبان قبل از انقلاب بودند. در واقع مجله‌ای که دقیقاً براساس اهداف فرهنگی رژیم پهلوی برای عوض کردن سبک زندگی زنان ایرانی و جاانداختن الگوی زن موردنظر نظام فرهنگی سرمایه‌داری ایجاد شده بود، بعد از انقلاب، بدون تغییر نام با اهدافی کاملاً متفاوت به کار خود ادامه داد. همۀ کادر تحریریه و سردبیری و مدیریت مجله را دختران و زنان انقلابی تشکیل می‌دادند؛ اما از مهم‌ترین کارهایی که در مجله زن روز در دوران جنگ به‌صورت جدی و مستمر انجام می‌شد، روایت جنگ بود. خبرنگاران مجله زن روز در روایتگری جنگ به چند شکل فعالیت می کردند:
اول با حضور مستقیم در شهرهای جنگ‌زده و درحدمقدور در خطوط جبهه و روایت از جبهه‌ها و حضور زنان در شهرهای جنگ‌زده و پایگاه‌های جنگی. دوم با گفت‌وگو با خانواده (مادران و همسران) رزمنده‌ها و شهدا. سوم با تهیه گزارش از همه رویدادهای مرتبط با جنگ که در تهران و شهرهای دیگر پیش می‌آمد؛ مثل فعالیت‌های مربوط به اعزام رزمندگان از مساجد و پایگاه‌های بسیج، فعالیت‌های پشتیبانی و تدارکاتی مربوط به جبهه که عمدتاً توسط زنان صورت می‌گرفت. بی‌شک چنین فعالیت مستمر و اساسی که در ارتباط با جبهه و جنگ در مجله زن روز صورت می‌گرفت، حاصل یک حضور بسیار پررنگ، قدرتمند و مؤثر زنان در عرصه جنگ بود که به شکل‌های مختلف قابل مشاهده بود و این مجله تلاش می‌کرد در حد وسع و توانِ خود در جهت بازنمایی این حضور قدم بردارد.
در تکمیل پرسش اول، باید گفت که حجم حضور زنان در جریان جنگ تحمیلی هشت ساله بسیار چشمگیر و کیفیت این حضور بسیار متنوع بود؛ از حضور در شهرهای مرزی برای کمک‌های امدادی و تدارکاتی و گاهی حتی نظامی(مثل حضور در خرمشهر قبل از سقوط) گرفته تا فعالیت اساسی در شهرها برای جمع‌آوری کمک برای جبهه. اما به نظر می‌آید از مهم‌ترین نقش‌های زنان، حمایت قوی آنها در راهی کردن مردان به جبهه‌ها بود. مادران و همسران در زمینه اعزام نیروهای بسیجی به جبهه‌ها، نقشی پررنگ و تعیین‌کننده داشتند. بی‌شک، صبوری و استقامت ایشان در مواجهه با شهادت عزیزانشان یکی از عوامل پیروزی ما در جنگ بود. وقتی جنگ به عرصه شهرها، نه فقط شهرهای مرزی، بلکه شهرهایی مثل تهران و اصفهان و…کشیده شد، زنان در پشت‌سر گذاشتن سختی‌ها و ناگواری‌های این مرحله از جنگ نقش بسزایی داشتند.
آیا زنان در دوران جنگ بخش‌هایی را خلق کردند که بعداً مردان از آنها استفاده کنند؟ یعنی اموری که زنان پیشاران آن باشند؟
با توجه به اینکه جنگ تحمیلی، یک تهاجم به خاک ایران و ورود نیروهای متجاوز به شهرهای کشور بود، طبیعتًا کشور و ملت ما در موضع دفاعی قرار داشتند. در این صورت نه‌فقط نیروهای مسلح اعم از ارتش، سپاه و نیروهای بسیج مردمی در امر دفاع از خاک میهن دلاورانه و ایثارگرانه به میدان آمدند؛ بلکه ناگزیر هر کوی، برزن، محله، ده و شهر توسط ساکنان آن که بخش مهمی از آن هم دختران، زنان دلیر و غیور بودند، موردحفاظت واقع شد. خوشبختانه در دهه گذشته روایت‌های خوب و متنوعی از جنگ با محوریت دختران و زنان منتشر شده که فرنگیس، دلاور خطه گیلان از این صدها روایت است. چنین زنانی در دفاع مقدس، در مقابل با تجاوز دشمن بعثی، نقشی پیشتازانه و به‌شدت الهام‌بخش و محرک برای حضور مردان در صحنه جنگ را داشته است. ضمن اینکه در اموری مثل کمک‌رسانی به جبهه‌ها، نقش زنان و ابتکارات خودجوش آنها مبتنی بر توانمندی‌های ویژه زنانه، احساس مسئولیت و دلسوزی‌های زنان نقشی بسیار مهم و تعیین‌کننده در پیشبرد اهداف فرماندهان میدان جنگ داشت.
امام و رهبری درباره این حرکت‌های زنانه چه گفته‌اند؟
نگاه امامین انقلاب اسلامی به جایگاه زنان در نسبت با انقلاب و جنگ تحمیلی، نگاهی بسیار متعالی و مثبت بوده است. مشخصاً امام خمینی(قدس سره) در مناسبات مختلف و بیانات متعدد بر نقش پیشتازانه زنان مسلمان در انقلاب اسلامی و پیروزی آن تأکید کردند و روحیه ایثار و ازخودگذشتگی مادران و همسران رزمندگان و شهدا را موردتحسین و تمجید قرار می‌دادند و بر استمرار این نقش هم به‌عنوان حق و هم به‌عنوان وظیفه برای زنان تأکید می‌کردند؛ یعنی زنان به‌همان‌نحو که در جریان مبارزه با رژیم طاغوت و سرنگونی آن نقش داشتند، در ساختن کشور و آبادانی آن باید همین نقش پررنگ و مؤثر را ایفا می‌کردند و برای این منظور باید با جدیت و قوت در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی، حضور خویش را تثبیت و تقویت می‌کردند. اهمیت چنین نگاهی وقتی بهتر معلوم می‌شود که به جایگاه و تعریف نقشی که جریان تحجر به نام دین و سنت برای زنان و نقش‌های اجتماعی و سیاسی آنها توجه کنیم که در واقع حکم به انزوا، انفعال و حاشیه‌نشینی زنان می‌کنند و درواقع نگاه امام خمینی را در باب امور زنان، جایگاه و نقش زنان در سپهر عمومی کاملاً رد می‌کنند. جالب آن است که خلف شایسته بنیانگذار جمهوری اسلامی، امام خامنه‌ای هم بر نقش پررنگ و اساسی زنان در عرصه‌های اجتماعی و سیاسی تأکید می‌کنند و در عین جایگاه منحصربه‌فرد و بی‌بدیلی که برای زنان در خانواده قائل‌اند، بر نقش محوری و اساسی در رشد و پیشرفت جامعه در ابعاد مختلف هم اصرار دارند.
درباره زنانی که در دوران جنگ تاریخ‌ساز بودند، کمی بیشتر بگویید؟ آنان چه کردند و شروع‌کننده چه کارهایی بودند؟
زنان مسلمان و انقلابی ایران در جریان هشت سال جنگ تحمیلی در هر عرصه‌ای که وارد شدند، خوش درخشیدند؛ در روایتگری جنگ و دلاورمردی‌های رزمندگان، در حمایت و پشتیبانی از جبهه‌ها، در تدارک و کمک به جبهه‌ها، در خدمات امدادی و درمانی، در تشویق و ترغیب نیروهای رزمنده و اظهار صبوری با روحیه سلحشوری و حماسه‌آفرینی و در مدیریت مدبرانه خانواده در غیاب رزمنده‌ها و..؛ هنوز هم در عرصه‌هایی مثل روایتگری، حضور کارساز و پرثمر بانوان اهل تحقیق و اهل قلم بسیار پررنگ و مشهود است.
باتوجه‌به تغییر مدل جنگ وظیفه زنان در شرایط کنونی چگونه می‌شود؟
جنگ ما با دشمنان استقلال، تمامیت و سربلندی ایران در تمامی سال‌های پس از اتمام جنگ تحمیلی ادامه داشته است، منتها نه در میدان نظامی، بلکه در میدان‌های مختلف اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و… ابزار و سلاح دشمن در این میدان، دیگر توپ، تانک و بمب و … نیست بلکه سلاح خطرناک‌تر و ویرانگرتر که در همه این سال‌ها مخصوصاً در عرصه فرهنگی بر علیه ملت شریف ایران به‌کار گرفته شده، همانا رسانه آن هم در شکل‌ها و قالب‌های نوین است. در همه این سال‌ها به همان قوت و شدت که با سلاح تحریم به جنگ با ما در عرصه اقتصاد آمدند، با سلاح فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی ذهن، باور و آرمان‌های مردم ما را، مخصوصاً نسل‌های نو را نشانه گرفتند. زنی که از نگاه امام خمینی، زن انقلابی محسوب می‌شد، می‌توانست با همان آگاهی، ایمان و تعهدی که در انقلاب و جنگ تحمیلی ظاهر شد، در عرصه‌های اقتصادی و فرهنگی هم نقش پیشتازانه و مؤثری را ایفا کند. البته این مهم تنها در صورتی می‌توانست محقق شود که زنان ایرانی در همان مسیر، نه به فرهنگ غربی، نه به تجمل‌گرایی، مصرف‌زدگی و تبرج ادامه طریق بدهند. متأسفانه از همان روزی که دولت سازندگی، توسعه اقتصادی را با نسخه‌های لیبرالیستی تعریف و اجرا کرد، به‌موازات آن فرهنگ و سبک زندگی غربی هم تجویز و ترویج شد و متأسفانه بعضی اقشار زنان در هر دو عرصه اقتصاد و فرهنگ بازیگر نقش‌هایی شدند که خلاف مصالح کشور، آرمان‌های انقلاب، رشد و تعالی خود زنان بود.
امروز اگر قرار باشد زنان در این جنگ حیاتی به‌خصوص در مقابله فرهنگی که عمدتاً با ابزار رسانه صورت می‌گیرد، حضوری مؤثر داشته باشند، قطعاً باید با توسل به همان ارزش‌هایی که در بطن انقلاب برای زنان تعریف شد، در صحنه حاضر شوند. خوشبختانه در میان نسل جوان از دختران و زنان، شاهد رویش‌هایی چشمگیر در بازتولید این ارزش‌های انقلابی هستیم که در صحنه عمل از آنها نیروهایی آگاه، خوش‌فکر، مؤمن و مدبر ساخته که در شرایط حساس و خطیری چون جنگ کنونی، قادرند به‌خوبی نقش‌های مهم خانوادگی را در کنار نقش‌های سیاسی و اجتماعی و با توجه به مقتضیات روز و نیازهای اساسی ایفا کنند و به‌طور مشخص امروز در عرصه جنگ نرم سربازان و بلکه سرداران قوی و پرصلابت را در میان نسل جوان دختران و زنان داریم که می‌توانند کارهای برجسته و اثربخشی را به انجام برسانند.
زنان الان باتوجه‌به شرایط کنونی چگونه می‌توانند از زنان دوران جنگ الهام بگیرند؟ چه مؤلفه‌هایی در کارهای زنان در آن دوره بوده که زنان الان باید الگوبرداری کنند؟
زنان انقلابی در جریان جنگ تحمیلی نقش‌های بی‌بدیل و پراثری را در جنگ ایفا کردند که در طراحی و اجرایی کردنش ابتکار عمل با خودشان بود و با درک بالا و قدرت تشخیص دقیق و توان عملی، جسارت و شجاعت مثال‌زدنی کاری را که در آن موقعیت و برهه خاص باید انجام می‌دادند، به نتیجه رساندند. نسل جوان زنان انقلابی همه این ویژگی‌ها و امتیازات را واجد است و این توان را دارد که متناسب با موقعیت و شرایط امروزی که قطعاً مؤلفه‌های پیچیده‌تری دارد، جایگاه و نقش خود را تعریف و عملیاتی کند، به‌گونه‌ای‌که هم خانواده، هم جامعه و هم خودش را به‌سوی رشد و تعالی ببرد.
تنظیم و مصاحبه‌کننده: حمیده عرب‌سرخی
دیدگاهتان را بنویسید