چرتکه‌های نبرد
بررسی دلالت‌های مبارزانی در کنش‌ورزی‌های اقتصادی حضرت زهرا (س)
سید میثم میرتاج‌الدینی
مدرس دانشگاه علوم پزشکی ایران و عضو شورای علمی مدرسه تفکر و نوآوری نگاه
حضرت زهرا (س) اسوه مقاومت، دلاوری است و حرکات ایشان در جهت ولایت‌پذیری معنا می‌شوند. ایشان به‌عنوان زنی در بستر جامعه در کنار مولای خود بودند و جهاد را در تک‌تک لحظات زندگی خویش معنا کرده‌اند. شناخت و تفسیر جهاد ایشان به یکایک پیروان ایشان در یادگیری معنا و مفهوم جهاد و کنش‌ورزی‌های ایشان کمک‌کننده است. جهادی که ایشان همراه با ولی خود پرچم‌دار آن بودند. در این مصاحبه با جناب آقای میثم میر تاج‌الدینی به گفتگو نشستیم تا درک بهتری از زندگی حضرت و کنش‌ورزی‌های ایشان در جامعه مدینه داشته باشیم.
در حال حاضر دوگانه‌ای از زندگی و کنش‌های اجتماعی حضرت زهرا (س)، دوگانه خانه‌دار و تاجر بودن ایشان به وجود آمده است؛ شما این موضوع را چگونه تفسیر می‌کنید؟
در لازمه این بحث چند مقدمه خیلی کوتاه عرض می‌کنم، مقدمه اوّل زمانی که می‌گوییم تجارت، تصوری که از تجارت امروزه وجود دارد با تصوری که از تجارت درگذشته بوده متفاوت است. امروزه به هر نوع کسب‌وکار و تجارتی که می‌تواند پولی به همراه بیاورد تجارت می‌گوییم و کاری هم به فضای تولیدی و توصیفی و… نداریم. از همین منظر هرکس که بخواهد کار خود را به نحوی توجیه کند یا توضیح بدهد و کمی علاقه‌مند باشد تا پلی به سنت اسلامی بزند و از الگوهای اسلامی بهره‌مند شود. وی برای تأیید و تثبیت کار خود به سراغ تاریخ می‌رود و می‌گوید که مثلاً حضرت خدیجه (س) یا حضرت زهرا (س) تجارت می‌کردند.
مقدمه دوّم نحوه خانه‌داری و حضور در خانه درگذشته فرق داشته و اساساً باید بدانیم خانه علی بن ابی‌طالب (ع) به‌عنوان یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های تاریخ اسلام و حتی در دوره حکومت پیغمبر (ص) به‌عنوان یکی از مهم‌ترین شخصیت‌های سیاسی و اجتماعی دوران خود با خانه‌‌های الان فرق داشته است. خانه شخصیتی سیاسی همواره محل رفت‌وآمد و رجوع آدم‌های مختلف و برگزاری جلسات، شوراها و… بوده است و ابداً با شکلی که ما امروزه از خانه می‌شناسیم که خانمی در خانه‌اش خانه‌داری می‌کند و غذایی می‌پزد و بچه‌ها را تر و خشک می‌کند و آقایی هم بیرون از منزل درصدد کسب روزی حلال متفاوت است.
این موضوع راجع به شخصیت‌های سیاسی و اجتماعی کمی متفاوت است. به‌هرحال خانه‌ای مثل خانه علی بن ابی‌طالب (ع) محل رجوع آدم‌های مختلف و خانه حضرت زهرا (س) پررفت‌وآمد است. کمااینکه بخشی از کار حضرت زهرا (س) در خانه انجام می‌شود؛ لذا این تصور خانه‌داری و گوشه خانه نشستن درباره حضرت زهرا (س) متفاوت است. ایشان اگر در خانه هم هستند باز کاری در راستای اهداف حاکمیت اسلام انجام می‌دهد.
می‌رویم سراغ مسئله‌ای که شما مطرح می‌کنید؛ آیا حضرت زهرا (س) زنی خانه‌دار به معنای امروزی‌اش یا زنی تاجر و کارآفرین است؟ من فکر می‌کنم هر دو اشتباه است، هم هر دو هست و هم هر دو نیست. هم حضرت زهرا (س) کار خانه انجام می‌دهند کمااینکه روایت‌های صریحی وجود دارد که حضرت کارهای خانه را مستقیماً با دست مبارک خودشان انجام می‌دادند و این روایت‌ها هم به‌صورت حدیث و واقعیت‌های تاریخی به ما رسیده است. هم حضرت زهرا (س) مدیریت اقتصادی را به عهده داشتند. چیزی که امروزه ما به‌عنوان فیء در قرآن می‌شناسیم که مدیریت آن در دستان اهل‌بیت (ع) بوده و برخی مشخصاً در دست حضرت زهرا (س) همانند فدک که معروف است. امّا آیا مدیریت اقتصادی حضرت به این معنا بود که خودشان بیرون از خانه کارها را انجام می‌دادند؟ خیلی مشخص نیست. ولی مشخص است که حضرت کارگزارانی دارند کمااینکه در تاریخ هم آمده که کارگزاران حضرت زهرا (س) بر روی زمین‌ها یا اموال کار می‌کردند تا اینکه ابوبکر به‌عنوان خلیفه اوّل کارگزارهای حضرت زهرا (س) را اخراج می‌کند.
اگر بخواهیم کنش‌های اقتصادی حضرت زهرا (س) را در قالب بستر جهادی ایشان تعریف کنیم باید به چه چیزی برسیم؟
می‌دانید آیه‌ای در قرآن است «کَیْ لَا یَکُونَ دُولَهً بَیْنَ الْأَغْنِیَاءِ مِنْکُمْ» که درباره همین اموال عمومی‌ای است که مدیریت آن به دست پیغمبر(ص)، اهل‌بیت(ع) و مشخصاً برخی در دست حضرت زهرا(س) است. هدف این است که این اموال بهگونهای مدیریت شوند که به دست همان کسانی که خود قرآن به‌عنوان گیرندگان این مال(درراه‌ماندگان، یتیم‌ها) نام‌برده برسد. تعبیر قرآن این است که این اموال به‌دلیل اینکه سرمایه‌های هنگفت و عظیمی هستند، در دوره خود نباید به سرمایه اولیه‌ای که بین اغنیا و ثروتمندها دست‌به‌دست شده تبدیل شوند.
کاری که حضرت زهرا (س) در این نقطه انجام می‌دهد بیشتر از این صنف است؛ نه به این معنا که حضرت مثل تاجر امروزی پولی را از دولت گرفته و تحت عنوان خصوصی‌سازی در کاری تجاری روزبه‌روز به آن سرمایه اضافه‌شده و در نهایت زمانی که به سرمایه عجیبی تبدیل شده با دولت صحبت کرده و آن سرمایه اولیه‌ای که دولت در اختیارش قرار داده را باز دوباره به دولت برگردانده است؛ درحالی‌که سیاستی که نه‌تنها امروز بلکه درگذشته هم بوده و به آن اقطاع‌بخشی می‌گفتند که افراد بخشی از اموال دولتی را می‌گرفتند، مدتی با آن به‌عنوان اقطاع کار می‌کردند و بعد از کسب سود کلان بخشی از این زمین‌ها را به دولت پس می‌دادند تا دولت به سرمایه‌دار بعدی برساند. تصور از کار اقتصادی حضرت زهرا (س) این نیست، حضرت زهرا(س) سراغ چنین برنامه‌ای نیست که با اموال دولتی (خصوصی‌سازی شده) کار کند و در نهایت زمانی که پول‌دار شدند، سازمان خیریه و گروه جهادی داشته باشد، نه چنین چیزی اصلاً نیست. سنخ مدیریتی حضرت زهرا(س) این است که جلوی چنین شکلی از بردن اموال بیت‌المال بایستد و اتفاقاً در این نقطه با حضرت زهرا(س) درگیر می‌شوند.
طبق تصریح قرآن، حضرت زهرا(س) جلوی این نوع از دست‌به‌دست شدن اموال و سرمایه‌ها می‌ایستد که بعد از اینکه اموال حضرت زهرا(س) را غصب می‌کنند دقیقاً این اموال بین اغنیا دست‌به‌دست می‌شوند. نمونه بارز آن این است که ابوسفیان بخش مهمی از این اموال را از ابوبکر گرفت. صدقات، جزیه‌ها و… در دست حضرت زهرا(س) بود. زمانی که به دست ابوبکر افتاد، بین سرمایه‌دارها چرخید. خود فدک را شما در تاریخ پیگیری کنید که دائم دست‌به‌دست بین سرمایه‌دارها چرخیده، حتی معاویه در دوره‌ای فدک را به فرزندش یزید به‌عنوان اقطاعی می‌دهد. از این موارد در تاریخ بسیار است.
آنچه که حضرت زهرا (س) انجام می‌دهد دقیقاً نقطه مقابل شکلی از سرمایه‌داری، خصوصی‌سازی و پول روی پول گذاشتن است و زندگی شخصی ایشان هم گواه این مطلب است که این بزرگوار درهم و دیناری از این اموال را برای زندگی شخصی خودشان مصرف نمی‌کردند نه اینکه بگوییم ایشان سرمایه‌داری با وضع مالی خیلی خوب و کنار آن سازمان‌های خیریه، گروه‌های جهادی و… داشت تا ظاهرسازی و پول‌شویی کند، نه حضرت زهرا (س) ابداً این‌گونه نبود و با آنها مبارزه کرد. شکل مدیریت حضرت زهرا (س) درواقع «کَیْ لَا یَکُونَ دُولَهً بَیْنَ الْأَغْنِیَاءِ مِنْکُمْ» طبق تصریح آیه قرآن مانع دست‌به‌دست شدن سرمایه‌ها باشد را در پیش داشتند.
کنش‌ورزی اقتصادی حضرت زهرا (س) چه پیامدهایی را در دوران خودشان به عهده داشته و همچنین بخشی از زندگی حضرت زهرا (س) مقابله با ظلم و ستم بوده است. اگر بخواهید در سایر کنش‌ورزی‌های حضرت زهرا (س) در قالب جهاد ایشان طرح مسئله‌ای داشته باشید، چه چیزی را مطرح می‌کنید؟
زندگی حضرت زهرا (س) را که زیر ذره‌بین و رصد تاریخی می‌برید؛ متوجه می‌شوید که ایشان زندگی نه‌تنها معمولی چه‌بسا فقیرانه‌ای داشته‌اند. این ماجرا از زمان ازدواجش با علی بن ابی‌طالب (ع) شروع می‌شود و تا روزهای پایانی عمر حضرت زهرا (س) ادامه دارد، از همان لحظه‌ای که پا به خانه علی ابن ابی‌طالب (ع) می‌گذارند؛ نحوه زندگی ایشان به‌شدت ساده است. تا جایی که دیگر معروف است حضرت زهرا (س) جهیزیه بسیار ساده‌ای داشتند و امیرالمؤمنین (ع) هم اموال چندانی نداشتند.
به‌مرورزمان حضرت زهرا (س) زمانی که پیغمبر (ص) به‌عنوان پدرش صاحب مکنت و دولتی شد و اموالی به مرکز سرزمین اسلامی مدینه سرازیر شود، تغییر سبک زندگی می‌دهد و به آقازاده‌ای که اموال عمومی را مصرف می‌کند و به هیچ جا پاسخگو نیست؟ اگر این باشد دقیقاً شما دارید روایتی از حضرت زهرا (س) می‌سازید که خلفا حق دارند مقابلش بایستند و اموال عمومی را از ید قدرت ایشان خالی کنند. اینکه مدام می‌گویید فدک را غصب کردند، فدک یعنی نوعی اقدام شجاعانه حاکمیت وقت علیه آقازاده‌هایی مثل حضرت زهرا (س) که می‌خواستند این اموال به دست آنان نیفتد. حضرت زهرا (س) تا لحظه آخر همان حال سادگی زندگی‌شان داشتند کمااینکه از متن تاریخ برمی‌آید که در عین سادگی زندگی می‌کردند و اموال در درست آنان بود تا بین اغنیا و ثروتمندها دست‌به‌دست نشود.
روال حکومت پیغمبر (ص) اقتصادی مجانی بود و برای آدم‌هایی که نمی‌توانند وارد بازار شوند و دادوستد کنند از این بخش از اقتصاد باید بهره‌مند شوند مثل ابن‌االسبیل، در راه ماندگان، یتیم‌هایی که پناهی ندارند، پدری ندارد و نمی‌توانند از پول پدرشان یا اموال پدرشان استفاده کنند. همچنین مسکین‌ها. باید از اموال حکومتی تغذیه کنند و اموراتشان بگذرد. اگر این اموال در دست شخصیت‌هایی باشد که به‌عنوان ملک خودشان حساب می‌کنند؛ در این شرایط حضرت زهرا (س) نقطه مقابل آنان است، نقطه مقابل جریانی که می‌خواهند اموال عمومی را به‌عنوان سرمایه‌های اولیه کار و کاسبی‌هایی که – بعضاً نیت‌ها خیر است – به کار بگیرند.
حضرت زهرا (س) در قالب‌ها و ابعاد مختلفی از جمله کنش‌ورزی اقتصادی، اجتماعی و سیاسی که داشتند به دنبال جهاد خودشان در قالب‌های متعدد بودند. باتوجه‌به به این موضوع ما چگونه می‌توانیم جهاد ایشان را معنا کنیم؟
زمانی که گفته می‌شود جهاد احتمالاً در ذهن شما الگوی کلی‌ای است که ما می‌توانیم تمام کارهای حضرت زهرا (س) را در آن صورت‌بندی کنیم؛ چه کارهایی که ایشان به‌عنوان پشت پرده و پشت‌صحنه جبهه در حوزه مسائل جنگی انجام می‌دادند، چه کارهایی که در خط مقدم جنگ همانند مداوای مجروحان انجام می‌دادند، چه کارهایی که در تعلیم‌وتربیت دختران مسلمان انجام می‌دادند، چه کارهایی که در حوزه مسائل سیاسی انجام می‌دادند و چه کارهایی که در حوزه اقتصاد کشور فعال بودند. همه این موارد را می‌خواهید ذیل مفهومی به‌عنوان جهاد صورت‌بندی کنید و بگویید این الگویی است که حضرت زهرا (س) هر نقطه‌ای ورود کرده افقی را بازکرده که ذیل صورت کلیِ جهاد شکل‌گرفته است. این موضوع خود نیازمند بحث مفصلی است.
آیه‌ای در قرآن وجود دارد که امروزه این آیه را نادرست یا حداقل ناقص فهم می‌کنیم و آن هم آیه «ولا تبرجن تبرج الجاهلیه الاولی» است. ذیل همین آیه ما از ائمه (ع) روایت داریم که اگر اشتباه نکنم امیرالمؤمنین (ع) هست که تبرج جاهلیه اولی برابر است با اقداماتی که صفورا زن حضرت موسی (ع) علیه جانشین حضرت موسی (ع) یعنی یوشع ابن نون انجام داد. چرا به آن تبرج می‌گویند؟ ما تبرج را در حد موضوعی به اسم حجاب و پوشش تقلیل دادیم، فراتر از این هم هست چنانچه روایات ما به آن می‌پردازند. آن تبرج چیست؟ تبرج اینجا به معنای دعوت به خود کردن است، یعنی آدم‌ها را بر محور خودت جمع کنی. همین‌الان هم به لحاظ عرفی که نگاه کنید ما به سمت خود برج می‌رویم. شما اگر در تهران می‌روید برج میلاد را از نزدیک می‌بینید به‌خاطر خود برج است، می‌خواهید بروید خود برج را ببینید. اگر به پاریس می‌روید و ایفل را می‌بینید می‌خواهید خود برج را ببینید، برج به خودت دعوت می‌کند،
در مقابل این دعوت به خودی که برج دارد شما چیزی به نام منارالتقوی دارید. در تعابیر زیارت‌نامه‌های ما هست که اهل‌بیت (ع) را منارالتقوی یا علم‌الهدی معرفی کردند. ویژگی‌ای که مناره دارد در مقابل برج است. مناره در روزگار قدیم این‌طور بوده که در بیابان‌های تاریک ستون‌هایی به اسم مناره را می‌گذاشتند و در سر این ستون‌ها آتشی روشن می‌کردند که محل نار بود برای همین هم به آن مناره می‌گفتند و آدم‌هایی که در بیابان مسیر را می‌رفتند و هر لحظه احساس می‌کردند گم شدند دنبال این مناره‌ها می‌گشتند که مسیر خودشان را پیدا کنند و سرگشته نشوند. این مناره دیگر به خودش دعوت نمی‌کند به مسیر دعوت می‌کند، داعی الی سبیل ربه، یا داعی الی سبیل الله، تعابیر مختلف است در روایات ما هم آمده. دعوت‌کننده به مسیر هستند، منار یا علم‌الهدی، نشانه‌های هدایت هستند. صورت کلی‌ای که حضرت زهرا (س) برای کار به‌عنوان جهاد در همه عرصه‌ها معرفی کرد این است که حضرت منارالتقوی است نه تبرج جاهلیه اولی. تبرج جاهلیه ثانی هم ما داریم، امیرالمؤمنین می‌گوید همین اقدامات عایشه در جنگ جمل به‌عنوان زن پیغمبر علیه وصی پیغمبر تبرّج جاهلیه ثانی است. پس مسئله تبرج فقط ماجرای حجاب نیست،
تمام امورات و کارهای حضرت زهرا (س) را اگر بخواهیم صورت‌بندی کنیم این است که تبرّج نیست، دعوت به خود نیست، دعوت به سبیل ربّه و به راه خدا است. در همه عرصه‌ها را شما نگاه کنید؛ لذا حضرت زهرا (س) علم‌الهدی و منارالتقوی و صورت‌بندی کلی تمام جهاد حضرت زهرا (س) را باید ذیل اطاعت از ولایت و درون چارچوب ولایت الهی کارکردن ببرید. هر کاری که حضرت زهرا (س) انجام می‌دهد نوعی جهاد است چه در زمان جنگ، پرستاری و تیمار و چه پشت‌جبهه فعالیت‌های نظامی و امنیتی داشته باشد، چه حتی در عرصه اقتصاد از بیت‌المال حفاظت کند تا به دست اغنیا نیفتد، چه در عرصه تعلیم‌وتربیت و چه حتی زمانی که در خانه علی بن ابی‌طالب (ع) شوهرداری می‌کند و بچه تربیت می‌کند. جهاد المرأه حسن التبّعل هم یک سنخی از جهاد حضرت زهرا (س) است و همه این موارد ذیل ولایت الهی، رضایت خداوند و دعوت به سبیل ربّه صورت‌بندی کلی می‌شوند.
مصاحبه‌کننده و تنظیم: حمیده عرب‌سرخی
دیدگاهتان را بنویسید