سندروم تاختن و نساختن
حمیده عرب‌سرخی، پژوهشگر مطالعات جنسیت: جوکر، برنامه‌ای که برگرفته از یک رئالیتی‌شوی خارجی است، تلاش دارد تا کمدی را در قالبی وطنی ارائه دهد. پس از چندین سال، این برنامه مجدداً با فصل دوم به میدان بازگشت. پیش از آغاز این فصل، گمانه‌زنی‌هایی مبنی بر حضور بانوان در این برنامه مطرح شده بود. پس از پخش فصل نخست ویژه آقایان، در قسمت پایانی آن، تیزری رسمی منتشر شد که حضور بانوان کمدین را در برنامه تأیید می‌کرد.
از زمان انتشار نخستین تیزر جوکر بانوان، تحلیل‌ها و نظرات مختلفی پیرامون آن در رسانه‌ها و فضای مجازی مطرح شد. برخی بر این باور بودند که این فصل با چالش توقیف مواجه خواهد شد یا به دلیل حضور بانوان، میزان بازدید آن کاهش خواهد یافت. در مقابل، گروهی دیگر معتقد بودند این فصل، به دلیل حضور بانوان، به‌یادماندنی‌تر خواهد شد.
پس از پخش قسمت نخست، نقدها و گفت‌وگوهای فراوانی درباره برنامه شکل گرفت. برخی، حضور بانوان را رویدادی مثبت دانسته و این فصل را نسبت به فصل نخست جوکر دو برتر ارزیابی کردند. آنان این تغییر را یکی از نقاط قوت احسان علیخانی در کارنامه هنری او تلقی کردند. در مقابل، گروهی دیگر با رویکردی انتقادی، حضور بانوان را مغایر با ارزش‌های عمومی دانسته و حتی خواستار لغو برنامه شدند. این گروه، نقدهای خود را از پوشش بانوان گرفته تا حضور احسان علیخانی به‌عنوان مجری و جنس مخالف گسترش داده و برخی از شوخی‌های زنان را سخیف قلمداد کردند.
ابتذال گریبان جوکر را گرفت.
جدای از حواشی ایجادشده پیرامون این برنامه، مسئله دیگری که در جوکر بانوان قابل‌بررسی است، کیفیت محتوای آن در مقایسه با فصل‌های پیشین است. یکی از انتقادات واردشده به جوکر دو، به‌ویژه در فصل‌های اول و سوم، فراوانی شوخی‌های جنسی بود. این شوخی‌ها، بدون در نظر گرفتن رده سنی مخاطبان، بخش اصلی طنز برنامه را تشکیل داده و تکرار مداوم آن‌ها سبب کاهش جذابیت و ایجاد حس یکنواختی در مخاطب شده بود.
در فصل سوم، این مشکل بیش‌ازپیش نمود پیدا کرد. درحالی‌که یکی از ویژگی‌های مثبت جوکر بانوان، خلاقیت بالاتر کمدین‌های زن و استفاده محدودتر از شوخی‌های جنسی بود. به نظر می‌رسد که آنان توانستند کمدی‌ای متفاوت و جذاب‌تر برای مخاطبان ارائه دهند که نه‌تنها خنده بیشتری به همراه داشت؛ بلکه باعث افزایش ریتم و پویایی برنامه نیز شد. از جمله نشانه‌های این خلاقیت، می‌توان به تنوع موضوعی در جوکرتایم‌ها اشاره کرد.
برخی بر این باور بودند که حجم بالای محدودیت‌ها و ممیزی‌ها، مانع از بروز خلاقیت بانوان در برنامه خواهد شد و در نتیجه، آنان قادر نخواهند بود محتوایی نوآورانه خلق کنند و تنها به اجرای ایده‌هایی ابتدایی بسنده خواهند کرد. بااین‌حال، میزان بازدید جوکر بانوان خلاف این تصور را ثابت کرد و استقبال گسترده مردم نشان داد که این نگرانی‌ها تا حد زیادی بی‌اساس بوده است. حتی ویدئویی منتشر شد که در آن، کمدین‌های زن از تعداد بالای بازدید این فصل ابراز خرسندی کرده و از مخاطبان قدردانی کردند.
نقد، ساده‌ترین راه و جایگزین خلق ایده
عده‌ای اما به نقدهای تندوتیز روی آورده و از زوایای گوناگون برنامه را به چالش کشیده‌اند. برخی نیز درخواست توقیف آن را مطرح کردند. این اعتراضات شامل عدم جذابیت و خنده‌دار نبودن جوکر بانوان است؛ اما پرسش اصلی اینجاست که چه باید کرد؟
در حال حاضر، هیچ اقدام و کنش دیگری مگر نقد علیه این برنامه صورت نگرفته و هیچ پیشنهاد مشخصی برای ارتقای کیفیت جوکر بانوان ارائه نشده است. تمامی تحلیل‌هایی که پیرامون این برنامه مطرح شده، صرفاً در قالب نقد بوده است. درحالی‌که همچنان از روش‌های کهنه برنامه‌سازی استفاده می‌شود و نقدها نیز بر همان اساس شکل‌گرفته‌اند. در چنین شرایطی، باید از این چارچوب عبور کرد، خلاقیت را در برنامه‌ها افزایش داد و نگاه جنسیت‌زده به آن‌ها را کنار گذاشت.
از نقدپذیری علیخانی تا ارتقا به کنش‌ورزی
حضور بانوان در جوکر دو، خود گامی خلاقانه بود که می‌توانست زمینه را برای ارائه ایده‌های نوآورانه‌تر در فصل‌های بعدی فراهم کند. برخلاف بسیاری از برنامه‌های مشابه، جوکر نشان داده که تیم تولید و احسان علیخانی تا حد زیادی پذیرای نظرات مخاطبان هستند. کاهش زمان صحبت‌های علیخانی در برنامه و تغییراتی که در برخی بخش‌ها صورت گرفت، بیانگر انتقادپذیری اوست. همچنین، در پیام‌هایی که در فضای مجازی منتشر شده، به‌وضوح مشخص است که او و تیمش به نظرات مخاطبان توجه دارند و تاحدامکان، آن‌ها را در روند بهبود برنامه لحاظ می‌کنند. بااین‌حال، این برنامه همچنان جای پیشرفت دارد و از نظر محتوایی، نیازمند اصلاحات بیشتری است.
اما پرسش مهم اینجاست که غیر از نقدهای تند و بعضاً جانب‌دارانه، چه راهکار دیگری برای این برنامه وجود دارد؟ زمانی که تنها واکنش به یک برنامه، نقد باشد و هیچ اقدام سازنده‌ای در راستای بهبود آن انجام نشود، چگونه می‌توان انتظار ارتقا داشت؟
نادیده‌گرفتن نقاط مثبت یک برنامه، صرفاً به دلیل حضور زنان، به معنای حذف بخشی از واقعیت جامعه است. از سوی دیگر، اگر شوخی‌های جنسی نقد شوند؛ اما شوخی‌های خلاقانه‌تر نیز حذف شوند، در چنین شرایطی چه راهی باقی خواهد ماند؟ جوکر بانوان، مانند سایر فصل‌های این برنامه، دارای نقاط قوت و ضعف است؛ اما نقدهای جهت‌دار و یک‌سویه، نه‌تنها به بهبود آن کمک نمی‌کند، بلکه موجب گسترش سوءبرداشت‌ها خواهد شد.
برچسب‌زنی، کلیشه‌وارترین نوع طنازی
بخشی از نقدهای واردشده به این برنامه به شوخی‌های احسان علیخانی با بانوان بازمی‌گردد که از ژاله صامتی آغاز شد و در برنامه بعدی، با حضور نعیمه نظام‌دوست ادامه یافت و همین مسئله باعث شد برخی، علیخانی را به زن‌ستیزی متهم کنند. استفاده از کلیشه‌های جنسیتی و شوخی با موضوعاتی مانند تجرد و چاقی نظام‌دوست، بخشی از این برچسب‌زنی‌ها محسوب می‌شود که از حد افراط گذشته و خارج از قاب حرفه‌ای بوده و در نهایت، مخاطب را خسته کرده و برنامه را به یک عذاب چندساعته تبدیل کرده است.
تکرار این شوخی‌ها، اگرچه در ابتدا می‌تواند برای مخاطب جالب باشد، پس از مدتی، یکنواختی و خستگی ایجاد می‌کند. در این میان، علیخانی شوخی را آغاز می‌کند، در ادامه، موضوع تجرد و چاقی نظام‌دوست به محوری ثابت در برنامه تبدیل شده و به طور مداوم در هر بخش به آن اشاره می‌شود. این تکرار بیش از حد، همانند پارچه‌ای نخ‌نما، مخاطب را دچار سردرگمی می‌کند. برخی معتقدند که نعیمه نظام‌دوست فردی با جنبه و انعطاف‌پذیر است و شوخی‌های علیخانی، صرفاً برای ایجاد فضایی شاد و سرگرم‌کننده مطرح می‌شود؛ اما این نوع شوخی‌های جنسیتی و کلیشه‌ای، در برنامه‌های ویژه آقایان دیده نمی‌شد. اگر هدف، نقد برنامه فارغ از نگاه جنسیت‌زده است، چنین مقایسه‌هایی ضروری خواهد بود. از سوی دیگر، عده‌ای این سبک شوخی را نامطلوب دانسته و آن را نقطه‌ضعف جوکر بانوان تلقی می‌کنند.
به نظر می‌رسد شوخی‌هایی که بر پایه سطح هوشی، ظاهر جسمانی، تجرد یا تأهل افراد انجام می‌شوند، نه‌تنها فاقد حس شوخ‌طبعی واقعی هستند، بلکه به‌مرور به محتوایی زننده و کلیشه‌ای تبدیل می‌شوند. این شوخی‌ها بار منفی ایجاد کرده و سبب می‌شود مخاطب نسبت به شخصیت‌های زن برنامه احساس دلسردی کند. حجم زیاد این شوخی‌ها درباره جنسیت، ازدواج و تجرد، بعد از مدتی فرسایشی شده و موجب می‌شود که مخاطب خود به منتقد این سبک شوخی تبدیل شود. استفاده از عباراتی مانند خنگ، گیج، آی‌کیو پایین و موارد مشابه، در شوخی با جنس مخالف، فراتر از جنسیت‌زدگی است و بیشتر به برچسب‌زنی شباهت دارد که می‌تواند جایگاه زنانه بازیگران را دچار خدشه کند و مخاطب را درگیر فرسایش بی‌منطق شوخی‌های مجری برنامه سازد؛ درحالی‌که چنین شوخی‌هایی به‌راحتی می‌توانست از متن برنامه حذف شود و بر موضوعات دیگر تمرکز شود تا این میزان از سوءبرداشت نسبت به حضور زنان در برنامه به وجود نیاید.
حتی بخشی از برنامه به‌گونه‌ای پیش رفت که گویی سناریویی درباره علاقه نظام‌دوست به علیخانی طراحی شده است. این موضوع نه‌تنها خنده‌دار نبود؛ بلکه موجب شد ترکیب این دو شخصیت، دست‌مایه ویدئوهای متعددی در فضای مجازی شود. چنین روندی، اصالت برنامه را که هدف اصلی‌اش خنداندن مردم بود، زیر سؤال برده و حواشی را بر محتوای اصلی غالب کرد. نقد برنامه جوکر، امری منطقی و سازنده است که می‌تواند به ارتقای کیفیت آن کمک کند. واردکردن نگاه‌های جنسیت‌زده و نقدهای ناعادلانه به جوکر بانوان، نه‌تنها نقد واقعی محسوب نمی‌شود؛ بلکه در واقع، سوءبرداشتی است که هیچ راه‌حلی را برای بهبود ارائه نمی‌دهد.
اگر رویکرد برنامه‌سازی، حذف کامل چنین محتواهایی باشد، این عملکرد افراطی‌ترین نوع مواجهه با مسائل فرهنگی خواهد بود؛ درحالی‌که نقد جنسیت‌زده، خود می‌تواند آسیبی جدی‌تر بر بدنه هنر وارد کند. نادیده‌گرفتن هویت زنان در عرصه‌هایی مانند سینما، فیلم و برنامه‌های تلویزیونی، نوعی پاک‌کردن بخشی از واقعیت جامعه است، هر دو طیف فکری، در نهایت، باید به این مسئله اذعان کنند که حضور زنان در این حوزه‌ها، انکارناپذیر است. باید در نظر داشت که جوکر، از نظر طراحی و ایده‌پردازی، دارای نواقصی است و این ایرادات، نه به دلیل حضور زنان و نه به دلیل حضور مردان، بلکه در اصل به فرایند تولید و اجرا بازمی‌گردد. حذف بانوان از جوکر، نه‌تنها مشکلی را حل نخواهد کرد؛ بلکه به معنای نادیده‌گرفتن بخشی از جامعه خواهد بود که خود از مخاطبان این برنامه هستند. راهکار چیست؟ یکی از راهکارهای مؤثر، بسط معنای زنانگی در جوکر و پرداختن به دغدغه‌ها و مشکلات زنان، در قالب طنز است. به‌گونه‌ای که این بخش‌ها بتوانند با بهره‌گیری از طنزی هوشمندانه، مسائل مختلف را به تصویر بکشند.
درنهایت، نباید از این مسئله غافل شد که هدف برنامه‌هایی همچون جوکر، سرگرم‌کردن و ایجاد فضایی مفرح برای مخاطبان است. بااین‌حال، لازم است که نوع نگاه به زن در آثار بصری دستخوش تغییر شود و از افراط در هر دو سمت طیف چه در حذف زنان از برنامه‌های سرگرمی و چه در شیءانگاری و نادیده‌گرفتن نقش واقعی آن‌ها پرهیز شود.
برنامه‌هایی مانند جوکر، می‌توانند از فضای فرهنگی و اجتماعی مردم الهام بگیرند تا ضمن پرداختن به نقدهای اجتماعی، همچنان هویت کمدی خود را حفظ کنند. چنین رویکردی باعث خواهد شد که برنامه به‌جای ورود به حواشی، به تولید محتوایی باکیفیت و قابل‌قبول برای مخاطبان بپردازد، تا خانواده‌ها بتوانند در کنار یکدیگر، بدون نگرانی از محتوای برنامه، از آن لذت ببرند.
دیدگاهتان را بنویسید